0 Μια αναδρομή κι ένα ταξίδι στην Ελλάδα των μαθητικών συσσιτίων στη δεκαετία του 1960

Μεταφερόμαστε   στη  δεκαετία του 1960 . Είμαστε στην εποχή που η εκπαίδευση γενικώς προσπαθεί να βρεί την ταυτότητα της μέσα από μεταρρυθμίσεις έχοντας παράλληλα να αντιμετωπίσει άπειρα προβλήματα με κυριότερο την καθημερινή διαβίωση των μαθητών. Οι δυνατότητες του Κράτους ελάχιστες και προς αυτή την κατεύθυνση . Σ αυτό το ταξίδι στην ιστορία της εκπαίδευσης της μεταπολεμικής Ελλάδας που στις μνήμες μας κυριαρχούν η σχολική αίθουσα με τα πορτραίτα των ηρώων του 1821 , τα ξύλινα θρανία με τα ενσωματωμένα καθίσματα  ,η ξυλόσομπα στη μέση , η μαρούδα (η μαθητική σάκα -ταγάρι) με την πλάκα και το κοντύλι, ο κονδυλοφόρος το μελανοδοχείο και το στυπόχαρτο, το τετράδιο καλλιγραφίας, ο μεγάλος πίνακας και το αριθμητήριο ,  δεν θα μπορούσαν να  λείπουν τα καζάνια με τα συσσίτια. τα εμαγιέ η τσίγκινα πιάτα του μαγειρείου και τα αλουμινένια ατομικά κυπελλάκια που μερικοί κουβαλούσαμε μαζί μας για τα συσσίτια της εποχής.

Σύντομη αναδρομή

Η ιστορία των μαθητικών συσσιτίων ξεκινά από τη 10ετία του ’20 (ενδεχομένως και παλαιότερα ) . Μέσα σ’ εκείνες τις

ζοφερές 10ετίες τα μαθητικά συσσίτια έσωσαν πολλά Ελληνόπουλα από την πείνα .  Ενδεικτική για την εποχή είναι η επιστολή ενός δασκάλου στα 1930 προς τον τότε  Διευθυντή της Σχολικής Υγιεινής  στο Υπουργείο Παιδείας.

«Γι’ αυτό έβγαιναν και πήγαιναν στη βρύση. Εξήτασα το περιεχόμενο του καλαθιού ή του μαντηλιού μέσα εις το οποίον είχαν την τροφήν των και τι νομίζετε ανεκάλυψα ! Το φαγί των ήταν ένα κομμάτι ψωμί σκληρό μαύρο , που μόνον με τσεκούρι κόβεται . Για προσφάγι είχαν ένα κομμάτι ρέγγα ή μάλλον τα λείψανα αυτής , ή λίγο τυρί και τίποτε άλλο . Σας στέλλω , επίτηδες , ένα κομμάτι ψωμί δια να μη με νομίσετε υπερβολικό .» 

Τα μαθητικά συσσίτια ωστόσο ως εκπαιδευτικός θεσμός ξεκίνησαν  το 1937 και   η λειτουργία τους έγινε πιο συστηματική από το 1946 ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960.   Τη χρονιά 1940-41, όπως ήταν εύλογο, τα μαθητικά συσσίτια δεν λειτούργησαν λόγω του συνθηκών του πολέμου και της Κατοχής. Στη διάρκεια της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου, στην Αθήνα, στον Πειραιά, την Θεσσαλονίκη και σε όλες τις πρωτεύουσες των νομών λειτούργησαν   συσσίτια με πρωτοβουλία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Πρόσφεραν στα άπορα παιδιά πρωινό αποτελούμενο από γάλα σκόνη, ψωμί και τυρί. Αργότερα ο θεσμός αυτός επεκτάθηκε και στα σχολεία της υπαίθρου. Κι όπως συμβαίνει δυστυχώς σε τέτοιες περιπτώσεις μερικοί   «φτιάχτηκαν» με τα λεφτά ή τα τρόφιμα που έκλεβαν από τα συσσίτια. Γιαυτό και το σατυρικό τραγουδάκι της Κατοχής  έγινε πανελλήνιο και διαχρονικό  :

«Πατάω ένα κουμπί
και βγαίνει μια χοντρή
και λέει στα παιδάκια
νιξ φαΐ.

Πατάω κι άλλο ένα
και βγαίνει μια χοντρέλα
και λέει στα παιδάκια
νιξ σαρδέλα.»

Τα συσσίτια στη δεκαετία του 1960 στα χωριά μας

Η βαθιά καινοτομία  έγινε το 1964 επι Κυβερνήσεως Γεωργίου Παπανδρέου με υπουργό Παιδείας τον ίδιο και υφυπουργό τον Λουκή Ακρίτα. Ηταν οι οραματιστές των μαθητικών συσσιτίων.  Με τη νέα κατεύθυνση τα συσσίτια που μέχρι τότε χρησίμευαν αποκλειστικά ως «άσκηση φιλανθρωπίας» για άπορους μαθητές , θα  έδιναν το δικαίωμα συμμετοχής σε  όλους ανεξαιρέτως τους μαθητές ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των γονιών τους, αναιρώντας έτσι όπως σημειώνεται και στη σχετική εγκύκλιο  , τον  «περιθωριακό» χαρακτήρα που είχαν έως τότε τα συσσίτια.  Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1959 δεν δικαιούταν συσσίτιο ούτε ο δάσκαλος, ούτε η μαγείρισσα. Το συσσίτιο  λοιπόν με το  νέο  νόμο του 1964 θα περιλάμβανε πρωινό ρόφημα, γάλα και τυρί κακάο ‘η  σταφιδόζωμο, και πλήρες μεσημεριανό γεύμα. Είναι χαρακτηριστικό, σύμφωνα με την αναφορά του εγγράφου, ότι καταβλήθηκε προσπάθεια το διαιτολόγιο του συσσιτίου να προσαρμοστεί στις συνήθειες του ελληνικού λαού και να περιέχει ποικιλία θρεπτικών στοιχείων χωρίς να παρέχεται συχνά το ίδιο φαγητό. Επίσης στο διαιτολόγιο τηρήθηκαν οι μέρες νηστείας. Το έργο αυτό έπρεπε να επωμισθούν οι τοπικοί δήμοι και κοινότητες  για να υλοποιηθεί σε όλα τα σχολεία.

Το στοίχημα έπρεπε να κερδηθεί από όλους. Για την εποχή εκείνη έπρεπε να διαμορφωθούν σε κάθε σχολείο μαγειρεία, αίθουσα εστιατορίου, τραπεζοκαθίσματα και ένα σωρό άλλες εκκρεμότητες , αν  λάβουμε υπόψη ότι ειδικά στα χωριά μας τότε ξεκινούσε  να έρχεται το ηλεκτρικό ρεύμα , δεν υπήρχε νερό στα σπίτια, ούτε γκάζι και το κυριότερο ήταν ποιος θα μαγειρεύει για τα παιδιά.

Όμως παρά το αρχικό μούδιασμα που το δημιουργούσε το άγχος και οι αυξημένες ευθύνες τα συσσίτια ήρθαν να ανατρέψουν αλλά και να απαλύνουν τον ημερήσιο προγραμματισμό των οικογενειών.  Ως γνωστό στις μέρες μας τα σχολεία λειτουργούσαν πρωί και απόγευμα και ήταν αναγκασμένες οι μανάδες μας να προβλέψουν τι θα μας αφήσουν για φαγητό το μεσημέρι καθώς οι γονείς μας ολημερίς απουσίαζαν σε αγροτοκτηνοτροφικές δουλειές η έπρεπε το μεσημέρι να διακόψουν τις δουλειές τους διανύοντας μεγάλες αποστάσεις για να μας ταΐσουν όπου δεν υπήρχαν γιαγιάδες η παππούδες στο σπίτι .  Επίσης πολλά παιδιά πήγαιναν περπατώντας σε διπλανά χωριά στο σχολείο και το μεσημέρι δεν γυρνούσαν στο σπίτι τους περιμένοντας το απογευματινό σχολείο , άλλα νηστικά και άλλα με τίποτε  πρόχειρο που τους έδιναν οι φτωχοί γονείς τους.

Όλα αυτά λύθηκαν με τα μαθητικά συσσίτια τα οποία βέβαια προσέθεσαν και άλλες υποχρεώσεις στις ήδη υπάρχουσες των δασκάλων εκείνων των εποχών που δούλευαν, πρωί – απόγευμα , έξι μέρες τη βδομάδα , την Κυριακή είχαν εκκλησιασμό και πέραν τούτων έπρεπε να τηρούν το  Βιβλίο Μαθητικού Συσσιτίου  με αναλυτική και υπεύθυνη απόδοση λογαριασμού μέσα σε μια φαιδρή και συνάμα γραφειοκρατική αγκύλωση και βεβαίως  αμισθί για όλα αυτά . 

Το εβδομαδιαίο menu των μαθητικών συσσιτίων

Οι μαρτυρίες ως προς την ημερήσια διατροφή ποικίλουν και είναι συνάρτηση εμπειριών και σε ποιες χρονολογίες

αναφερόμαστε στην πενταετία 1964 εως 1969 όταν και  καταργήθηκαν τα μαθητικά συσσίτια. Οι παλιότεροι και ειδικά στα χωριά δεν προλάβαμε το κρέας η τα ίχνη κιμά στα μακαρόνια που οι νεώτεροι λένε ότι τα θυμούνται  Το σίγουρο είναι ότι το πρωινό περιελάμβανε το γάλα (το σκονόγαλο όπως το λέγαμε) μαζί με το ολλανδικό τυρί και μια φέτα ψωμί, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής που   λόγω νηστείας, προσφερόταν σε κάποια χωριά μαύρο τσάι ,το ‘’Ευρωπαϊκό’’

Το μεσημεριανό γεύμα ήταν διαφορετικό κάθε μέρα. Στο μεσημεριανό  συσσίτιο τα μακαρόνια και τα όσπρια (ιδιαίτερα τα φασόλια), είχανε την τιμητική τους , αλλά τρώγαμε  και βραστές πατάτες , πλιγούρι (μπουλουγούρι) , κοκκινιστό βακαλάο   .   Όπως και στο πρωινό , έτσι και στα γεύματα , οι μερίδες ήτανε σταθερές . Όπως διαβάζουμε σύμφωνα με τις υπηρεσιακές διαταγές σε κάθε μαθητή αναλογούσαν για μεσημεριανό 80 γραμμάρια μακαρόνια , 10 γραμμάρια μυζήθρα , 25 γραμμάρια λίπος , 3 γραμμάρια αλάτι , 214 γραμμάρια ψωμί , 100 γραμμάρια φασόλια , 25 γραμμάρια  λάδι , 9 γραμμάρια κρόμμυα, 300 γραμμάρια πατάτες , 80 γραμμάρια πλιγούρι  και 120 γραμμάρια βακαλάος .

Τα συσσίτια στον Πέρκο

Όπως σε όλα τα χωριά το συσσίτιο προσφερόταν όλες τις μέρες της εβδομάδας συμπεριλαμβανομένου

 και του Σαββάτου. Επρεπε να ετοιμαστεί σε ειδικό χώρο-μαγειρείο που στην περίπτωση μας ήταν δίπλα και έξω από το σχολείο στην κάτω πλευρά στη μεσκουλιά (μουσμουλιά) . Φυσικά έπρεπε να κουβαλάμε νερό στην αρχή και ξύλα από το σπίτι για το μαγείρεμα αφού δεν υπήρχε ρεύμα,  ούτε κουζίνες και γκάζι. Σερβιριζόταν στη διπλανή αίθουσα του σχολείου μας  που είχε διαμορφωθεί ως αίθουσα εστιατορίου. Εκεί είχαν τοποθετηθεί σε παράλληλη διάταξη μεγάλες τραπεζαρίες και επιμήκεις πάγκοι για καθίσματα. Πολύ πρίν γίνει το εστιατόριο στο σχολείο τρώγαμε σε μια αίθουσα του  Κοινοτικού Γραφείου  που είχε διαμορφωθεί για την περίσταση.

Χρέη μάγειρα στην αρχή και για κάποιο διάστημα –ίσως και μεγάλο- , ασκούσαν εκ περιτροπής οι μανάδες μας. Αργότερα ανέλαβε χρέη μαγείρισσας,  όταν μεταφέρθηκε το εστιατόριο στο σχολείο η κα Βούλα Καλαρίτη, η σύζυγος του αγροφύλακα του χωριού μας . Στη λήψη του «πρωινού» όλα τα παιδιά , με τα κυπελάκια μας στο χέρι , μπαίναμε στη σειρά , στο προαύλιο , μπροστά από ένα μεγάλο μαύρο καζάνι ,  που μέσα του άχνιζε το γάλα του μαθητικού συσσιτίου . Ακούγαμε ότι το γάλα αυτό ήτανε σκονόγαλο και το αραιώνανε με νερό και το βράζανε .  Από παραδίπλα μας δίνανε  κι ένα κομμάτι τυρί κίτρινο προς το πορτοκαλί , που ήτανε στο στόμα μαλακό αλλά η γεύση του ήταν ασυνήθιστη για κάποιους από μας που άλλο τυρί και γάλα εκτός από αυτό της γίδας μας  δεν είχαμε γνωρίσει . Το τυρί αυτό το λέγανε «ολλανδικό» και βρισκότανε μέσα σε κάτι αλουμινένια κουτιά .

Στους «κακόφαγους» (τους δύστροπους στο φαγητό) που δεν είμασταν και λίγοι αν και πεινάγαμε ούτε το σκονόγαλο αλλά ούτε και το τυρί  μας άρεσαν, φροντίζοντας να τα ξεφορτωθούμε διακριτικά δίπλα από το προαύλιο.  Είχαμε και το άγρυπνο μάτι του δάσκαλου να μας μαλώνει να φάμε όλο το φαγητό μας  ,εφαρμόζοντας κατά γράμμα και τις εντολές των γονιών μας

Το μεσημεριανό ήταν διαφορετικό κάθε μέρα. Συνοδευόταν από μπόλικο ψωμί και βέβαια το συσσίτιο πρωί και μεσημέρι δεν ξεκινούσε χωρίς την καθιερωμένη προσευχή. Είχαμε λοιπόν στις παρακάτω μέρες τα αντίστοιχα  γεύματα στις ποσότητες που αναφέρονται πιο πάνω :         

Δευτέρα: Μακαρόνια η κριθαράκι με πελτέ ντομάτας -Τρίτη : Φασόλια με πελτέ ντομάτας και κρεμμύδια  -Τετάρτη :    Βακαλάος μαγειρευτός  με πελτέ ντομάτας και κρεμμύδια - Πέμπτη: Το γεύμα της Δευτέρας- Παρασκευή:  Πλιγούρι με  πελτέ ντομάτας και κρεμμύδια-Σάββατο : Πατάτες βραστές με  πελτέ ντομάτας και κρεμμύδια

Σε άλλα σχολεία πιθανόν και να διέφεραν τα γεύματα .Το σίγουρο είναι ότι κάποια φαγητά μας άρεσαν περισσότερο και κάποια όχι και δεν ήταν φυσικά θέμα μαγειρικής τέχνης όσο της έλλειψης κάποιων φαγητών στα χωριά μας που με τα συσσίτια μας δινόταν η ευκαιρία να τα χορτάσουμε όπως ήταν ο μπακαλιάρος η κάποιων που τα είχαμε βαρεθεί από το σπίτι μας όπως ήταν το πλιγούρι. 

Στην όλη διαδικασία την επίβλεψη την είχε ο/η δάσκαλος/α    που τις περισσότερες φορές απαιτούσαν να καταναλωθεί όλη η ποσότητα του φαγητού και στη συνέχεια να αποχωρήσουν οι σιτιζόμενοι. Ηταν φυσικά υπεύθυνοι για την τήρηση και την επαναφορά στην  τάξη των πειραχτηρίων μαθητών ,αφού  είχαν να κάνουν με παιδιά .  

Για τους νεώτερους όλα αυτά ίσως να μην έχουν να τους πούνε κάτι-πιθανόν και τίποτα-όμως για τους μεγαλύτερους απο εμάς  τα μαθητικά συσσίτια αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της σχολικής μας  ζωής και σίγουρα ξυπνούν μνήμες παλιών δύσκολων αλλά ξένοιαστων και ωραίων χρόνων. Και σίγουρα περισσότερο ευχάριστων απ ότι στις μέρες μας όπου με  τη μορφή «σχολικών γευμάτων» , μέσα στην περίοδο των γενοκτόνων Μνημονίων ,   παρουσιάστηκε το θλιβερό φαινόμενο  παιδιά να λιποθυμούν από πείνα μέσα στα σχολεία .

Υ.Γ.  Δυστυχώς δεν υπάρχουν   φωτογραφίες η έγγραφα από τα   συσσίτια στο σχολείο του χωριού μας. Οι όποιες φωτογραφίες και έγγραφα αλιεύθηκαν από το διαδίκτυο με σκοπό να δείξουν το πνεύμα και το κλίμα εκείνης της εποχής.

Πηγες

https://www.larissanet.gr/2020/10/11/mathitika-syssitia-mias-allis-epochis/

https://xwrionmakri.wordpress.com/2018/01/11/   

https://krokeai.gr/2019/11/10/