0 Ιστορική αναδρομή στην οικονομία και φορολογία στον Πέρκο και τα Κράβαρα

Αναζητώντας πηγές για την οικονομική κατάσταση των χωριών μας  και την δημογραφική εικόνα τους , στα  πρώιμα αρχεία που σώζονται μετά την οθωμανική κατάληψη και είναι τα κατάστιχα των Τούρκων , το πρώτο χρήσιμο στοιχείο που κεντρίζει την περιέργεια ,είναι η φορολογία των κατοίκων εκείνης της εποχής .  Μέσα απο μιά πλειάδα  φόρων μπορούμε να δούμε τις ασχολίες, τις καλλιέργειες και τα εισοδήματα των προγόνων μας σε μιά επαρχία δύσβατη και κακοτράχαλη που ωστόσο οι άνθρωποι της ,δεν έπαψαν να παλεύουν με το έδαφος και να βρίσκουν τρόπους επιβίωσης ανα τους αιώνες.
Στο βιβλίο του Γ. Λιακόπουλου Η ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΚΡΑΒΑΡΩΝ ΣΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ 1454-1455 διαβάζουμε ότι οι φόροι διακρίνονταν στις εξής κατηγορίες: 
1/Οι κατα κεφαλήν φόροι που ήταν η σπέντζα και βάρυνε τους ενήλικους έγγαμους άρρενες, άγαμους και χήρες, ο φόρος εγκληματιών για τους παραβάτες και ο φόρος του γάμου για τις γυναίκες  που θα παντρεύονταν μέχρι δύο φορές!!
2/Οι φόροι καλλιεργειών στο σιτάρι, κριθάρι, αμπέλια, καρύδια και μελίσσια
3/Οι φόροι κτηνοτροφίας για τους χοίρους και τα πρόβατα
4/Οι φόροι των νερόμυλων.
Στα 1823 βρίσκουμε και το φόρο του μεταξιού όπως επίσης και τον φόρο επι των μωρέων και συκών (στις μουριές και συκιές!!) και στα 1825 το φόρο στις βελανιδιές!!!

Η επαρχία του Κράβαρη (Kiravar Ili) ανήκε ακόμη και πρίν από την Αλωση της Πόλης στο βιλαέτι (διοικητική διαίρεση)  των Τρικάλων.Tο όνομα ΚΡΑΒΑΡΗ ή ΚΡΑΒΑΡΙ δόθηκε σε αυτή την περιοχή, από τους τιμαριούχους, που ανήκαν στην ελίτ (εκλεκτή) χριστιανική οικογένεια KRAVAR και στους απογόνους της, όπως αποδεικνύεται από επίσημα Φορολογικά Κατάστιχα (Defteri)   του 1454-55.Την παραπάνω βάσιμη άποψη, για την ονομασία ΚΡΑΒΑΡΑ, υποστηρίζει και η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας κ. Melek Delilbasi . Μέρος των Κραβάρων σαν επαρχία βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Τούρκων αρκετά χρόνια πριν από την Άλωση ,έτσι το φορολογικό καθεστώς που τις διείπε ,είχε καθοριστεί από τους σπαχήδες (μισθοφόρους του σουλτάνου) που εισέπρατταν τα δέκατα και τα άλλα οικονομικά ωφελήματα του Κράτους. 

1/ ΕΤΟΣ 1454

Απο αιώνων στις  αμέτρητες αθέατες πλαγιές που σχηματίζονται από τις επάλληλες ράχες στα βουνά μας ,αναπτύχθηκε ένα σύνολο πολύ μικρών οικισμών που στην εποχή της Τουρκοκρατίας συγκέντρωσαν σημαντικό πληθυσμό από τους αγρότες της πεδινής Αιτωλίας.

Τα Κράβαρα έμειναν απομονωμένα επί αιώνες όπου οι κάτοικοι πάλευαν να τιθασεύσουν το άγονο έδαφος και έτσι έμεινε παροιμιώδες ότι ο Κραβαρίτης σήμαινε φτωχός μέχρις εσχάτων και συχνά οι γείτονες από τις πεδινές περιοχές περιέπαιζαν τους Κραβαρίτες με στίχους και τραγούδια.

Ο αγώνας τους να ριζώσουν στον τόπο τους αποτυπώνεται στη προσπάθεια τους να δαμάσουν τα βραχώδη εδάφη και να τα κάνουν καλλιεργήσιμα. Έτσι δημιούργησαν τις πεζούλες με τις αλλεπάλληλες ξερολιθιές που είναι ίσως οι μεγαλύτερες σε έκταση στον ορεινό χώρο

Στο ίδιο βιβλίο του Γ. Λιακόπουλου   υπάρχει το πρώτο απογραφικό στοιχείο για  τα χωριά μας όπως αποδικωποιήθηκε και μεταφράσθηκε απο τα τουρκικά κατάστιχα του 1454  : 

 Εδώ είναι εμφανές ότι τα χωριά με σλαβικές ονομασίες (αφού οι Σλάβοι μας επισκέφθηκαν τον 9ο αιώνα, αλλά εγκατέλειψαν γρήγορα την περιοχή , μένοντας τα τοπωνύμια)  γράφονται παραλλαγμένα στην τουρκική γλώσσα και σε κάποια άλλα  που πιθανόν δεν είχαν τέτοια ονομασία  αλλά ήταν παλαιότεροι οικισμοί, δόθηκε κατά την προφορά ή την κρίση του  μια ονομασία απο τον Οθωμανό γραφέα όπως επισκεπτόταν το κάθε χωριό. Το όνομα του Πέρκου στο έγγραφο ως Pirlokos, ακολουθεί ως συνέχεια τα αναγραφόμενα γειτονικά του χωριά Περίστα, Αρτοτίβα, Πλάτανος, Βονόρτα. Είναι όμως γεγονός αναμφισβήτητο ότι  τα ονόματα  κάποιων χωριών μας, πέραν των ονομασιών που δόθηκαν απο τους Τούρκους, είναι βυθισμένα στους αιώνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και της ελληνικής αρχαιότητας.

Ο Πέρκος με το αρχαίο ελληνικό όνομα αναφέρεται στα τούρκικα εσφαλμένα ως Pirlokos  αντι Pirtukos που αναφέρεται στον παρακάτω πίνακα του 1474 και στα κατάστιχα του 1575. Διαβάζουμε όμως ότι στον Πέρκο το 1454 υπήρχαν 5 νοικοκυριά ,καμία χήρα και  ένας ανύπαντρος, και η φορολογητέα παραγωγή αναφέρεται στο σιτάρι, το κριθάρι και στα πρόβατα. Επίσης υπήρχε ο κεφαλικός φόρος η σπέντζα. Δεν πρέπει όμως να συγχέουμε τις οικογένειες (εστίες) με τον πραγματικό πληθυσμό της εποχής γιατί δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία και επίσης δεν συμπεριλαμβάνονται τα μικρά παιδιά και ο γυναικείος πληθυσμός (εκτός απο τις χήρες) 
Ο «Οθωμανικός» τρόπος υπολογισμού των οικογενειών γινόταν με βάση την φοροδοτική τους ικανότητα. Ο πραγματικός πληθυσμός ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον φορολογητέο πληθυσμό. Έτσι ο φορολογητέος πληθυσμός, όπως αναφέρεται στα κατάστιχα, δεν αντιστοιχεί στον πραγματικό πληθυσμό.

Επίσης είναι χρήσιμο να σημειωθεί ότι μέχρι τη σύνταξη του τούρκικου κατάστιχου το 1454 (την απογραφή) ο Πέρκος και κάποια άλλα χωριά ,δεν ανήκε σε κάποιον εισπράκτορα για την είσπραξη των φόρων(ήταν εκτός κατάστιχου). Οι Τούρκοι κατέκτησαν την πεδινή Ναυπακτία και επειδή το δύσβατο και ανυπότακτο ορεινό μέρος δεν επέτρεπε τις επισκέψεις, ενέταξαν το ορεινό κομμάτι στο αρματολίκι των Αγράφων . Έτσι αυτοί που κατέφυγαν εκείνη την εποχή στα Κράβαρα σε κάποια χωριά και ανέπνεαν ελεύθερο αέρα.

Στο παραπάνω απόσπασμα του βιβλίου φαίνονται αναλυτικά η δεκάτη των φόρων που  πλήρωναν τα χωριά μας για την παραγωγή τους. Στον Πέρκο π.χ. ο φόρος  της δεκάτης στο σιτάρι (56 ακτσέδες)  σήμαινε ότι η συνολική αξία παραγωγής σιταριού ήταν 560 ακτσέδες (ο ακτσές ήταν οθωμανικό ασημένιο νόμισμα το επονομαζόμενο "άσπρο" για τους Ελληνες)

Στον παραπάνω πίνακα έγινε προσπάθεια να συγκεντρωθούν τα στοιχεία όλων των οικισμών με την φορολογητέα παραγωγή τους. Πιθανόν κατά τη διενέργεια της τούρκικης απογραφής να αποκρύφθηκαν τα οικόσιτα ζώα σε κάποια χωριά η να δόθηκαν στον Οθωμανό επισκέπτη λανθασμένα στοιχεία. Αυτές όμως οι λεπτομέρειες σε καμιά περίπτωση δεν αλλάζουν τη γενικότερη εικόνα εκείνης της εποχής. 

Συνολικά στην επαρχία των Κραβάρων (και στον Πέρκο)  η πρώτη φορολογητέα παραγωγή ήταν το σιτάρι και ακολουθούν το κριθάρι και τα πρόβατα. Αυτήν τη δεκαετία η αμπελουργία βρίσκεται σε χαμηλή θέση (επι του συνόλου των φόρων, οι φόροι για τα αμπέλια ήταν μόλις ενα ποσοστό της τάξεως του 2%) και στον Πέρκο απουσιάζει ως φορολογήσιμο προϊόν.Τα μόνα χωριό που φαίνεται να επιβαρύνονται με τέτοιο φόρο είναι η Αράχωβα και η Κλεπά. Οι Οθωμανοί Τούρκοι, κυρίως λόγω της θρησκείας τους και σε αντίθεση με άλλους κατακτητές, δεν αξιοποίησαν τον πλούτο του ελληνικού αμπελώνα. Στην καλύτερη περίπτωση, μετά την άλωση της Πόλης, άφησαν τους κατοίκους των αμπελουργικών περιοχών να παράγουν το κρασί τους. Στη χειρότερη, οι ακρότητες έφτασαν στην απαγόρευση οινοποσίας και στην καταστροφή αμπελώνων.  Η μουσουλμανική 

1474

θρησκεία μπορεί να απαγόρευε την οινοποσία, ακόμα και την καλλιέργεια αμπελιών για παραγωγή κρασιών από μουσουλμάνους, αλλά επέτρεπε την είσπραξη φόρων από την αμπελο καλλιέργεια και την παραγωγή κρασιών από τους έλληνες χριστιανούς.  

Η αύξηση της παραγωγής και των νοικοκυριών στην περιοχή μας αρχίζει μετά το 1470  , με την  καλλιέργεια των αμπελώνων. Ενδεικτικός είναι ο πίνακας με τους φόρους των οινοπαραγωγών  χωριών το 1474.

 2/ ΕΤΟΣ 1600

 Η εκτεταμένη καλλιέργεια του μεταξιού στα χωριά μας

Το θέμα της παραγωγής μεταξιού στη Ναυπακτία ανέδειξε ο γνωστός ιστοριοδίφης Επίτιμος Πρόεδρος της Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών (Ε.ΝΑ.Μ.) Χαράλαμπος Χαραλαμπόπουλος

Σίγουρα και επί Ενετοκρατίας (1407-1499 μ.Χ.) και (1687-1701) συνεχιζόταν η μεταξουργία στη Ναυπακτία. Χαρακτηριστικό ντοκουμέντο είναι το γεγονός ότι σε Οθωμανικό κατάστιχο του 16ου αιώνα, εμφανίζονται 25 Κραβαριτοχώρια στα οποία επιβάλλεται ο φόρος της δεκάτης στα αγροτικά προϊόντα, περιλαμβάνεται και φόρος (δεκάτη) στα κουκούλια στα χωριά Πέρκος και Χρύσοβο που γεωγραφικά βρίσκονται διαμετρικά αντίθετα στην ορεινή Ναυπακτία. 

Επίσης είναι γνωστό ότι στην γειτονική Περίστα   το μεγαλύτερο εισόδημα προερχόταν από τα κουκούλια (μετάξι) και όπως είναι λογικό δεν μπορούσε ο Πέρκος να μείνει αμέτοχος στην παραγωγή του. Ονομαστό επίσης κέντρο διακίνησης της μεταξιού ήταν ο Πλάτανος, που το 1888 απέσπασε το Β΄ βραβείο σε πανελλήνια έκθεση στο Ζάππειο ( http://nafsclick.blogspot.gr/2014/11/blog-post_253.html Το μετάξι της Ναυπακτίας) Είναι η εποχή που τα Κράβαρα ήταν σε καλλίτερη οικονομική κατάσταση σε σχέση με το λεγόμενο Βενέτικο (νότια Ναυπακτία) και εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη μεταξοπαραγωγό περιοχή της κατοπινής επαναστατημένης Ελλάδας.

Πώς όμως στην τωρινή γενιά και στις δύο τουλάχιστον προηγούμενες η καλλιέργεια του μεταξιού στην περιοχή μας , είναι παντελώς άγνωστη ;

Η μόνη εξήγηση είναι πως κάποια αρρώστια ενέσκηψε στους μεταξοσκώληκες μετα την επανάσταση του 1821 και για ενθύμιο απέμειναν μόνο οι άφθονες μουριές που υπάρχουν σε όλα τα Κραβαρίτικα χωριά.

3/ 1821-1921

 Από το παραπάνω απόσπασμα της 2^ης Εθνοσυνέλευσης του 1823 (*) προκύπτει ότι τα Κράβαρα συνεισέφεραν σε φόρους 34.000 γρόσια .Οπως και στα 1454 ,έτσι κι εδώ κυριαρχούν τα δημητριακά (τα γεννήματα της γής δηλαδή το σιτάρι και το κριθάρι) σε ίση φορολογητέα ποσότητα με το μετάξι. Και φυσικά αναδεικνύεται η ανάπτυξη της καλλιέργειας του μεταξιού. Οι Κραβαρίτες υποχρεώθηκαν να καταβάλουν 400 οκάδες μετάξι, που σημαίνει ότι η παραγωγή στο σύνολο της ήταν 4.000 οκάδες (!!!), (πάνω  από 5 τόνους σήμερα) ενώ οι Ευρυτάνες που έρχονταν δεύτεροι στην παραγωγή υποχρεώθηκαν να  καταβάλουν 30 οκάδες και οι Μανιάτες τρίτοι στην παραγωγή, μόνον δέκα οκάδες!!.

Στα χρόνια αυτά στον Πέρκο υπάρχει η κτηνοτροφία, η αμπελουργία και φυσικά η μεταξουργία.

Η ελληνική επανάσταση αποτέλεσε έναν αναπόφευκτα ανασταλτικό παράγοντα για την οινοπαραγωγή γιατί οι Τούρκοι κατέστρεφαν αρκετές εκτάσεις οπισθοχωρώντας . Οι πρώτες προσπάθειες σε όλα τα χωριά να ξεκινήσει πάλι η αμπελοκαλλιέργεια είναι μετα την επανασύσταση του ελληνικού κράτους.

Στα κατοπινά χρόνια στα χωριά μας και στον Πέρκο που αυξάνονται τα νοικοκυριά , οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία και την αμπελοκαλλιέργεια , όπως επίσης  την καλλιέργεια της γής σε σιτάρι και καλαμπόκι.

________________________________________________________________________
Παρένθεση-Επίκαιρη Σημείωση: H επαχθής φορολογία της 2ης Εθνοσυνέλευσης του 1823 (*) και όσων ακολούθησαν, όχι μόνο δεν απέφερε τα επιθυμητά έσοδα (ηδη στο 1ο εξάμηνο του 1823 τα έσοδα ήταν 12.000.000 γρόσια και τα έξοδα 33.000.000 γρόσια) αλλά αναγκάσθηκε το τότε κυβερνείο να συνάψει εξωτερικό δάνειο το Φλεβάρη του 1824 με "κάποιους τραπεζίτες εκ Λονδίνου" για 800.000 λίρες. Απο το ποσό αυτό που χρεωθήκαμε , κατέληξαν στα ταμεία του Εθνους 348.000 λίρες!!! Το ακόμη χειρότερο συνέβη στο δεύτερο δάνειο στα 1825  που μας χρέωσαν 2.000.000 λίρες και στα ταμεία μας έφθασαν μόνο 238.558 λίρες!! 
_________________________________________________________________________

4/ Ο Πέρκος απο το 19ο αιώνα και μέχρι τις μέρες μας

Στο βιβλίο του « Η Ναυπακτία» ο μεγάλος σχολάρχης Πλατανιώτης  Σωτ, Κωτσόπουλος στα 1924 γράφει για τη Ναυπακτία:

«Το έδαφος είναι πετρώδες , κατωφερές και άγονον. Κλίμα υγιές. Προιόντα οίνος Πλατάνου, Βονόρτης και Πέρκου και κάρυα Χόμορης. Καλλιεργείται ολίγος σίτος και αραβόσιτος. Οι κάτοικοι γεωργοί , κτηνοτρόφοι, μικροέμποροι και μετανάσται.

Κάτοικοι αμπελουργοί , ολίγοι γεωργοποιμένες , μικρέμποροι και μετανάσται. Επειδή το έδαφος είναι άγονον , αναγκάζονται οι κάτοικοι προιόντος του χρόνου να μετοικώσιν εις άλλα μέρη»

Και για τον Πέρκο: «Προιόντα λαμπρός οίνος. Κάτω Αμπέλια "Θέσις ευήλιος και εύφορος πλησίον του Ευήνου , οπου είναι οι κήποι και οι ωραίοι άμπελοι»

Ο Περιστιάνος Γεώργιος Ράπτης στο βιβλίο του «Περιγραφή της επαρχίας Ναυπακτίας» το 1955 αναφέρεται στα εύφορα χωράφια των Κατω Αμπελιών «Θέσις ευήλιος και εύφορος» γράφει

Όπως γράφει επίσης στο βιβλίο του «ΠΕΡΙΣΤΑ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΣ» ο διακεκριμένος νομικός και βραβευμένος συγγραφέας Θαν. Παπαθανασόπουλος: 

«Στον Πέρκο είχε αναπτυχθεί από πολύ παλιά η αμπελοκαλλιέργεια και το κρασί του ήταν από τα πιο φημισμένα στην Αιτωλία.  Ευδοκιμούσαν οι ποικιλίες σταυροστάφυλα, κοντοκλάδι, μελισσάκι, φλέρι, πολίτι. Στη θέση Καταμπέλια ευρίσκονταν οι πιο φημισμένοι αμπελώνες που τους φρόντιζαν με επιμέλεια οι καλλιεργητές, αλλά και ο ωφέλιμος πρωινός ήλιος.» Για τα ξακουσμένα κρασιά του Πέρκου , αλλά και τις προικοφόρες νυφες της γειτονικής μας Περίστας ο Ναυπάκτιος ποιητής Γεώργιος Αθάνας έγραψε το έξής ποίημα  :

Πέρκος με το καλό κρασί , Περίστα με το χρήμα

καρσί τα σπίτια τάχουνε, τα μαρμαροχτισμένα

να μουν στον Πέρκο αμπελουργός , με κοντοκλάδι κλήμα

και στην Περίστα σώγαμπρος με πεθερό στα ξένα

Στις μέρες μας μπορούμε να θυμηθούμε αμπέλια στις θέσεις Τούρλο, Ισιωμα, Κυρίτσια, Καταμπέλια. Πυργούλι, Ρονιτσιές, Αλη τ ΄αλώνι, Λακούλα, Καλλικρανιά (Παπά αμπέλι) .Οι παλιότεροι διηγούνται για τον τρύγο που ήταν για το χωριό μας γιορτή για όλους , αλλά και μέρες απίστευτης ταλαιπωρίας. Ο τρύγος ήταν συμφωνημένο να ξεκινά την ίδια μέρα για όλους. Ηταν τόσο μεγάλη η παραγωγή που μάζευαν τα σταφύλια, τα πατούσαν  στο πρόχειρο βαρέλι στο  αμπέλι και μετά μέσα σε «γιδιές» τα κουβαλούσαν πάνω σε ζώα στο χωριό για να τα αδειάσουν στις τεράστιες κάδες

Eικόνα απο τον τρύγο

για να βράσει ο μούστος. Φυσικά δεν υπήρχαν για τη μεταφορά τα πλαστικά σημερινά τελάρα, κι όποιος διέθετε έστω και εκείνα τα ξύλινα ασήκωτα κασόνια, θεωρείτο προνομιούχος. Στη μνήμη μας μένουν ακόμη και σώζονται σε κάποια κατώγια τα θεόρατα ξυλοβάρελα που μέσα μπορούσε να μπεί κάποιος από το παράθυρο που είχαν και να σταθεί όρθιος!

Εκτός από το καλό κρασί ο Πέρκος στα προ του 1960 χρόνια παρήγαγε και καλής ποιότητας κηπευτικά που τα πότιζαν οι τρείς κεντρικές βρύσες του χωριού. Ακόμη παρήγαγε κεράσια σε μεγάλες ποσότητες που τα έπαιρναν οι έμποροι του Θέρμου και του Αγρινίου, όπως επίσης και κάστανα και καρύδια. Πολλές καρυδιές, μηλιές, κερασιές (**) ροδιές και άλλα οπωροφόρα δένδρα  υπάρχουν και σήμερα σε όλα τα  σπίτια. Οπως βέβαια σε όλα σχεδόν τα σπίτια υπάρχουν και σήμερα μουριές. 
________________________________________________________________________
(**) Για το εμπόριο των κερασιών οι παλιότεροι διηγούνται την εξής ιστορία. Εμπορος από το Θέρμο ή το Αγρίνιο έδωσε συνάντηση με τους Περκιώτες στη Σκλήμνα για να παραλάβει τα κεράσια τους. Ξεκίνησαν οι Περκιώτες με τα φορτωμένα ζώα τους και συναντήθηκαν μαζί του. Όμως ο πονηρός έμπορος κατά την παραλαβή αναίρεσε τη συμφωνία, θέλοντας έτσι να «ρίξει» τους Περκιώτες   σε χαμηλότερη τιμή, φέρνοντας τους  (όπως το σχεδίασε)   προ τετελεσμένου γεγονότος, αφού είχαν διανύσει τόσα χιλιόμετρα και δεν θα είχαν τι να κάνουν τα κεράσια, αν δεν τα πουλούσαν. Οι Περκιώτες φυσικά αντέδρασαν και επειδή αν και φτωχοί, δεν δέχονταν κοροϊδία από κανέναν,  μπροστά του άδειασαν όλα τα φορτώματα των ζώων πετώντας τα κεράσια .Κοκκίνισαν τα βράχια. Ο έμπορος γύρισε άπρακτος , αλλά και αυτοί ήσυχοι ότι δεν μπορεί να τους κοροϊδεύει και να τους εκβιάζει κανένας
_________________________________________________________________________
Επίσης  υπήρχαν και οι κληματαριές στα σπίτια με τις κρεβατίνες που έκαναν εξ ίσου καλό κρασί και σε πολλά σπίτια υπάρχουν ακόμη και σήμερα.

Μπορούμε επίσης να θυμηθούμε τα καρύδια που μαζεύαμε , τα καλαμπόκια και ένα σωρό φρούτα σε όλους τους κήπους λόγω και των άφθονων νερών του Πέρκου.

Ηταν ένα χωριό που έσφιζε από ζωή με τους γεωργούς και κτηνοτρόφους.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όμως ,όπως και στα περισσότερα χωριά έτσι και στον Πέρκο, άρχισε η εσωτερική μετανάστευση, αναζητώντας όπως και οι γείτονες μας Περιστιάνοι καλύτερες μέρες .Η εγκατάλειψη της γεωργίας χτύπησε και τον Πέρκο. Οι Περκιώτες πρόκοψαν όπου πήγαν ,αλλά    οι αγροτικές καλλιέργειες παραμελήθηκαν, τα αμπέλια έμειναν ανόργωτα και ακλάδευτα, η κτηνοτροφία συρρικνώθηκε.

Ας κλείσουμε την αναφορά  μας , με ένα μελαγχολικό ποίημα του Θ. Παπαθανασόπουλου

Πέρκο, προσηλιακό χωριό αντίκρυ στο χωριό μου,

πούχεις σκεπή τον Ψώριαρη, θρονί τα καταμπέλια

ο καιρός σ αποδεκάτισε , καθώς και το δικό μου

και θέρου, τρύγου και βοσκής σου σβήστηκαν τα γέλια

ΠΗΓΕΣ

1/ Το βιβλίο του Θανάση Παπαθανασόπουλου ΠΕΡΙΣΤΑ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΣ (3ος ΤΟΜΟΣ)-ΠΕΡΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΆ (έκδοση 2010)  

2/ ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ 

3/ To βιβλίο "ΝΑΥΠΑΚΤΙΑ" του ελληνοδιδάσκαλου Σωτηρίου Κωτσόπουλου (έκδοση 1908)

4/ Το βιβλίο του Γ. Λιακόπουλου Η ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΚΡΑΒΑΡΩΝ ΣΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ 1454-1455

      5/ http://anohora.gr/lobo/?page_id=25 Η σχολή της Μεγάλης Λομποτινάς

      6/ http://nafsclick.blogspot.gr/2014/11/blog-post_253.html Το μετάξι της Ναυπακτίας

7/ http://www.dorvitsa.gr/kravara.html ΣύλλογοςΔορβιτσωτών